Azərbaycanın Rəqəmsal Avtokratiyasındakı Həyat: Onlar hər şeyə nəzarət etmək istəyirlər

Bu yazını İngiliscə OCCRP’də oxuyun. Sayt Azərbaycanda bloklanıb.

Bu ilin may ayında OCCRP-nin üç baş redaktoru illərdir, görmədiyi bir qadınla görüşmək üçün Ankaraya yollandı. Xədicə İsmayılova Azərbaycanın ən tanınmış araşdırmaçı jurnalisti olmaqla yanaşı, həm də onların uzun illər həmkarı və yaxın dostudur: demək olar ki, onlar bir ailədirlər. O, gördüyü işlərə görə, 18 ay ərzində həbsə məhkum edilib və 5 ildən çox ölkədən çıxışına qadağa qoyulub. İndi isə nəhayət ki, o, azaddır.

Görüş şənliyi gecəyarısına qədər davam etdi. Bu, həqiqi bir ziyafət axşamı idi, masa müxtəlif salatlarla, qızardılmış balıq və türk qəlyanaltıları ilə dolu idi. Xədicə ənənəvi yarpaq dolması da hazırlamışdı - yarpağı isə xüsusi olaraq Azərbaycandan gətirmişdi.

Həmin axşam o, həbsxana xatirlərini də bizimlə bölüşdü: orada dişini çəkdirəndən sonra həbsxana işçilərindən ağrıkəsici qəbul etməməyindən, yemək və məsləhətlərini məhbəs həyatını birgə yaşadığı digər qadınlarla (peşəkar cinayətkar qadınlar da daxil olmaqla) bölüşməyindən və beləliklə, onların etibarını və sevgisini qazandığından da bəhs etdi: “Onların “psixoloqu” idim”. Xədicənin danışdıqları arasında yeni baş verən və daha kədərli hekayələr də vardı - onun 20 yaşlı bacısıoğlu ötən il Ermənistan və Azərbaycan arasında baş verən müharibədə həlak olmuşdu.

Ancaq gülüş və göz yaşlarından əlavə, ortamda bir gərginlik də vardı. OCCRP redaktorları aylardır ki, Xədicədən bir məlumatı saxlayırdılar. Artıq həmin məlumatın onunla paylaşmaq zamanı olduğunu və Türkiyəyə gəlmələrinin əsas səbəbini ona deməli idilər.

İki ildən çoxdur ki, Xədicə İsmayılovanın iPhone mobil telefonu Pegasus proqramı tərəfindən hədəfə alınıb və ələ keçirilib. Bu proqram, yüksək dərəcədə dəqiqliklə hazırlanmış və qorxunc imkanları sayəsində istifadəçini izləyə, ondan gizli olaraq müxtəlif əməliyyatlar aparmağa qadirdir. Pegasus, telefon zənglərini yaza və mətn mesajlarını oxuya bilir, telefonda olan bütün foto və şifrələri götürmək, GPS-i izləmək və gizli şəkildə audio, video yazmaq qabiliyyətindədir. Telefon, sahibinə kiçik bir qüsuru göstərəcək signal belə vermədən Pegasus, bütün məlumatları onun gizli operatorlarına asanlıqla yönəldə bilir.

Proqram, İsrailin özəl kiber-nəzarət şirkəti olan NSO Group tərəfindən yaradılıb və göründüyü kimi dünyada avtokratik rejimlərdən biri kimi tanınan Azərbaycana tədarük edilib.

Xədicə İsmayılova hədəfə alınan tək şəxs deyil. Dünyanın dörd bir tərəfindən olan yüzlərlə jurnalist və fəallar da Pegasus-un hədəf siyahısında ola bilərlər. Onların adları 50.000-dən çox telefon nömrəsinin yer aldığı sızdırılımış siyahıdan müəyyən edilib ki, bu da NSO Group-un müştəriləri tərəfindən hədəfə alınan nömrələrdir. Bu siyahı Forbidden Stories (Qadağan Edilmiş Hekayələr) və Amnesty International tərəfindən əldə edilərək OCCRP və digər 15 media orqanları arasında paylaşılıb.

Lakin X.İsmayılovanı xəbəri eşitdiyi məqamdan narahat edən yeganə şey onun kimisə ələ verib-verməməsi idi. O, bütün gecə bu haqda düşünür, kimə nə göndərdiklərini bir-bir xatırlamağa çalışırdı: “Bu, fəlakətdir”, Xədicə növbəti gün bildirdi: “Hər bir şəxsi hədəfə çevirmiş olursan”.

Mindən çox nömrənin toplandığı siyahını nəzərdən keçirərkən o, nömrələri ardarda tanıyırdı: Bacısının qızı. Dostu. Taksi sürücüsü.

“Taksi sürücüm”, deyə yenə ağlamağa başladı: “Bacım qızı da buradadır”.

Hakimiyyətin gizli aləti, nəinki hədəfdə olan şəxsin özünü, onun ətrafında olan dostlarını, yaxınlarını və həmkarlarını da hədəfə almış olur - məhz bu detal, Pegasus layihəsinin əsas tapıntısıdır.

Lakin bu məsələdə başqa şeylər də yer alır. NSO Group çox gizli bir şirkət olduğundan bugünədək Azərbaycan hakimiyyətinin onun müştərisi olub-olmaması təsdiq edilməmişdi. Lakin mindən çox sızdırılan Azərbaycan mobil nömrələrinin dəqiq siyahısı bu proqramın hansı məqsədlə istifadə edildiyini açıq göstərir.

Jurnalistlər qeyd edilən mobil nömrələrin istifadəçilərini müəyyənləşdirmək üçün aylar sərf ediblər və nəticədə siyahının dörddəbirini dəqiqləşdirməyə nail olublar.

NSO Group özünü terror və cinayəti vaxtında müəyyən edib qarşısını almaqda dövlətlərə yardım edən bir şirkət kimi qələmə versə də, Azərbaycan bu alətdən sistematik şəkildə sui-istifadə edib. Jurnalistlər müəyyən ediblər ki, siyahıdakı nömrələrdən bəziləri jurnalist, fəal, vəkil və ölkənin müxalif düşərgələrində mübarizə aparan şəxslərə aiddir.

NSO Group Azərbaycan haqqında verilən spesifik suallara cavab verməyib. Lakin şirkət iddia edir ki, layihədə jurnalistlərin istifadə etdiyi məlumatlar təhrif olunub. Şirkət, müştərilərinə proqramdan sui-istifadə etmələrinə icazə vermədyini bildirərək, bir daha vurğulayıb ki, bu proqram, yalnız cinayətkar və terroristləri izləmək üçün hazırlanıb.

Atəş Altında Olan Rejim Opponentləri

Müəyyən edilən 245 Azərbaycan mobil nömrəsindən 50-dən çoxu müxbir, redaktorlar və ya media orqan sahiblərinə məxsusdur.

Bu məsələ, Prezident İlham Əliyev hakimiyyətinin uzun illərdir, mətbuat azadlığına qarşı etdiyi təzyiqləri qınayan insan haqları nəzarətçiləri və beynəlxalq təşkilatlar üçün kiçik bir sürpriz ola bilər.

Lakin casusluğun aparıldığı səviyyə hamını heyrətə gətirir.

Özlüyündə bütöv bir media orqanı kimi təqdim edilə biləcək X.İsmayılovadan əlavə, Azərbaycanın ən tanınmış müstəqil xəbər mənbələrindən biri də Meydan TV-dir. Bu xəbər portalı, xəbərləri izləyicilərinə əsasən YouTube və Facebook üzərindən çatdırır. MeydanTV-nin 750.000-dən çox izləyicisi var.

2013-cü ildə baş verən böyük siyasi təzyiqlərin ardından MeydanTV-nin təsisçiləri, təşkilatın baş ofisini Berlində yaratmaq qərarına gəlirlər. Baxmayaraq ki, kanalla əməkdaşlıq edən müxbirlər əsasən Azərbaycanda gizli şəkildə fəaliyyət göstərirlər.

MeydanTV-nin tanınmış müxbirlərindən biri və X.İsmayılovanın yaxın rəfiqəsi Sevinc Vaqifqızının da mobil nömrəsi sızdırılmış siyahıda yer alır. O, Berlində iş təcrübəsi keçdiyinə görə, OCCRP onunla görüşüb və onun mobil telefonunu xüsusi yoxlanışdan keçirib.

Xədicə İsmayılovada olduğu kimi, onun da telefonunda Pegasus-un izlərini görmək olar. Faktiki olaraq, əldə edilən nəticələr göstərir ki, onun telefonu məlumat bazasında olan vaxtın müddətini keçərək, bu ilin may ayına qədər virusa yoluxmuş olub.

Vaqifqızı, uzun müddətdir, izlənildiyindən xəbərdardır. O, dəfələrlə polis tərəfindən saxlanılıb, ölkəni tərk etmək qadağası altında olub və peşəsinə görə müxtəlif təzyiqlərə məruz qalıb.

“Elə düşünürdüm ki, Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti bizə gələn telefon zənglərini izləməklə hər hansı bir məlumatı almaq istəyir. Lakin heç vaxt təsəvvür etməzdim ki, onlar mənim internetdə atdığım hər addımı izləyib, mənim şəxsi fotolarımı, telefon kitabçamı ələ keçirə bilərlər”.

İmsayılova kimi, S.Vaqifqızının keçirdiyi əsas narahatlıq digərlərini, əsas da MeydanTV həmkarlarını təhlükəyə atması ilə bağlıdır. Media orqanına qarşı Azərbaycanda cinayət işi qaldırıldığına görə, həmkarlarının adlarının açıqlanması ağır nəticələnə bilər.

Araşdırmalarımız onu göstərir ki, Bakıda çalışan redaktor Aynur Elgünəş də daxil olmaqla S.Vaqifqızının hazırki dörd həmkarının adları da Pegasusun hədəf siyahısında yer alır. Lakin onların da telefonunun yoluxduğunu sübut edəcək analizlər aparılmayıb.

Jurnalsitlərdən başqa, OCCRP həmin siyahıda 40 fəal və onların ailə üzvlərinin də mobil nömrələrini müəyyən edib. Siyahıda onlar haqqında olan məlumat siyasi məhbusların azadlığa buraxılması çağırışları ilə yaranan küçə etirazlarının başladığı dönəmə, 2019-cu ilə təsadüf edir.

Etiraz aksiyalarının uğurları sayəsində bir çox siyasi məhbus prezidentin əfv sərəncamı ilə azadlığa çıxsa da, rejim, düşmənlərini nəzarət altında saxlamaqda qərarlı olub.

Rəqəmsal Avtoritarizm

Rəqəmsal nəzarət üçün Azərbaycan hakimiyyətinin əlində başqa alətlər də var.

“Onlar hər şeyə nəzarət etmək istəyirlər”, deyə mühacirlikdə yaşayan jurnalist Arzu Qeybullayeva qeyd edir. O, həmçinin ölkədəki internet senzurasını və nəzarəti izləyən Azerbaijan Internet Watchonlayn platformasının təsisçisidir.

A.Qeybullayeva qeyd edir ki, 2008-ci il repressiyalarından sonra o, hakimiyyətin ildən-ilə daha mükəmməl çeşidli nəzarət texnologiya alətlərindən istifadəsini müşahidə edib və sui-istifadə hallarını da sənədləşdirib: “Əvvəllər pulları çox olduğundan bu kimi texnologiyalara külli miqdarda vəsait sərf ediblər. Nəzarət texnologiyası heç də ucuz başa gələn şey deyil”.

Azərbaycan hakimiyyəti mobil operator şirkəti Azercell-ə (red. İllər əvvəl Azercell-in böyük hissəsi İsveçin TeliaSonera şirkətinə məxsus olub) “qara qutu”-ları quraşdırmışdı. Qara qutular sayəsində hökumət, internet trafiki və telefon zənglərini real zamanda izləyə bilirdi. Eyni zamanda bu qurğu, 2009-cu il Avroviziya musiqi müsabiqəsində Azərbaycanın regional rəqibi olan Ermənistana verilən səslərin arxasında dayanan yüzlərlə istifadəçiləri müəyyən etməyə də imkan yaradıb. “Sənin heç bir milli qürurun yoxdur. Sən necə Ermənistana səs verə bilərsən?”, deyə bu səbəbə görə, saxlanılan şəxslərdən biri xatırlayır.

Hakimiyyətin apardığı repressiv siyasətinə görə, dünyada geniş şəkildə tanınmasına baxmayaraq, Azərbaycan, dünyanın ən qabaqcıl kəşfiyyat və təhlükəsizlik şirkətləri şəbəkəsindən, o cümlədən Amerikanın Verint Systems, Kanadanın Sandvine və İsrailin Allot Communications şirkətlərindən ən son nəzarət tipli texnologiyaları əldə edə bilib.

“Azərbaycan hakimiyyəti özünün sadəcə klassik bir avtoritar hakimiyyət olmadığını sübut edib. Əslində bu bir rəqəmsal avtoritar hakimiyyətdir. Onlar hər bir şəxsin üzərində bir nişan saxlayıb, əldə etdikləri bütün informasiyaları istifadə etmək istəyirlər”, A.Qeybullayeva deyir.

Ayıb və Utanc - Sınanmış Təzyiq Aləti

Azərbaycanda rejimə qarşı dayanan qadınlar, xüsusilə ağır risklərlə üzləşirlər. Son illər ərzində hökumət agentlərinin tez-tez istifadə etdiyi taktika, qadın dissidentlərin intim həyatını ictimaiyyətə yaymaqla onları utandırmaq və mübarizədən çəkindirməkdir.

Son qurbanlardan biri gənc fəal və jurnalist Fatimə Mövlamlıdır. Gənc yaşına baxmayaraq o, rejimə qarşı cürətli və yaradıcı çıxışları ilə sosial mediada geniş auditoriya toplaya bilib.

“Mənim etirazıma baxıb kiminsə ‘Aha, bu, mümkündür. Mən də eynisini etməliyəm’ deməsini istəyirdim”, Mövlamlı deyir.

2019-cu ilin aprel ayında 18 yaşında olan Mövlamlının intim video və fotoları yayıldı: “Qadın olduğumu hələ tam anlamadığım bir yaşda, qadın bədəninə sahib olduğuma və insanların məni çılpaq gördüyünə görə, məni utandırdılar”.

O, hətta intihar haqqında da düşünüb: “Bu ölkədə qadınlar kişilərin diqtə etdiyi müəyyən məhdudiyyətlər içində yaşamağa məhkumdurlar. Əgər qadının bədənini görüblərsə, onu linç etməyə hazırdırlar”.

Mövlamlı düşünürdü ki, fotolar onun 2018-ci ildə mülki geyimlilər tərəfindən oğurlanıb 5 gün ətrafla əlaqəsiz saxlanıldığı müddət ərzində ələ keçirilib. O, döyülərək telefonun şifrəsini təslim etməyə məcbur edilib.

Mövlamlının bilmədiyi isə fotolar yayılmazdan bir ay öncə onun Pegasus tərəfindən hədəfə alınmasıdır.

Daha bir qalmaqallı işdə isə hakimiyyət, bu taktikası ilə yeni qurulan ailənin dağılmasına səbəb olub.

İlkin Rüstəmzadə gənc fəal və Azad Gənclik demokratik hərəkatının aparıcı üzvüdür. Hakimiyyətin tənqidçisi olan İ.Rüstəmzadə və yoldaşları sosial medianı dinc etiraz aksiyalarını təşkil etmək məqsədilə istifə edirdilər.

2013-cü ildə o, “kütləvi iğtişaşların təşkili” ittihamı ilə 8 il azadlıqdan məhrum edilib.

2019-cu ildə isə amnistiyaya düşüb azadlığa çıxsa da onun üzləşdiyi problemlər bununla bitməyib. 2020-ci ilin mart ayında Rüstəmzadə, anonim Facebook istifadəçisi tərəfindən yeni ailə qurduğu həyat yoldaşı Əminənin fotolarını yayacağı ilə hədələnib. Yeganə çıxış yolu kimi İlkinin, dövlətdən COVİD-19 pandemiyasından əziyyət çəkən vətəndaşlara sosial yardımı vermə tələbi ilə başladığı petisiyanı dayandrıması tələb edilib.

Rüstəmzadə bunu etməkdən inkar etdikdən sonra Əminənin adı, fotoları və telefon nömrəsi sosial mediada və eskort veb-səhifədə yerləşdirilib.

Bu hadisədən sonra hakimiyyət yönümlü mətbuat da “İlkin Rüstamzadə tarixçəsi olan qızla evlənib”, “Rüstəmzadənin həyat yoldaşı bakirə olmayıb” kimi başlıqlı materialları internetdə tirajlamağa başlayıb.

Gənc qadın həmin yay yuxu dərmanı ataraq sui-qəsdə cəhd edib. Rüstəmzadə qeyd etdiyi “Daxili İşlər Nazirliyi nümayəndəsi” eyni anonim profildən yenidən cütlüyü hədələyərək “İlkin susmazsa, daha öncə ediləni bir daha təkrarlayacağıq”, deyə bildirib.

Və təbii ki, qadının digər fotoları da video kollaj formasında YouTube və Instagram sosial şəbəkələrində paylaşılıb. Qadının çimərlik paltarında foto çəkdirməsi, keçmiş sevgilisini öpməsi qərb standartlarına görə heç bir önəm daşımır. Lakin mühafizəkar Azərbaycanda ictimai qınaq o qədər güclü olub ki, sonda cütlük boşanmalı olub.

“Bu, bizim bir-birimizlə olan münasibəti zəhərlədi”, deyə İlkin Rüstəmzadə Facebook hesabında yazıb: “Mütəmadi terrora dözmək mümkünsüz oldu və biz də ayrılmağa qərar verdik”.

“Ailənin reputasiyasını məhv etdiyimə görə qınanırdım. İndiki keçmiş həyat yoldaşımın ailəsi buna çox neqativ reaksiya verdi. Mənim ailəm də çox kədərlənmişdi”, Əminə Məmmədova OCCRP-yə bildirib.

Əminənin fotolarının NSO Group və ya şirkətin Pegasus proqramı ilə ələ keçirilməsi haqqında sızdırılmış məlumatlarda heç nə qeyd edilməyib. Lakin onun boşanma ərəfəsində digərləri ilə danışdığı söhbətlərin onlayn yayılması və telefonundakı məlumatların ələ keçirilməsi Əminədə şübhə yaradır: “O qədər çox adamlarla danışmışam ki, kimin bu məlumatları sızdırmasını deyə bilmərəm. Bu, mənim telefonumdan yazıla bilər? Və ya kimləsə şəxsən danışdığım zaman həmin söhbət yazıla bilər? Bəlkə də telefonum ələ keçirilib”.

Əminə Məmmədovanın telefon nömrəsi sızdırılmış siyahıda yer almır. Ola bilər ki, bu siyahı 2020-ci ili əhatə etmir. Lakin o da qeyd edilməlidir ki, İlkin və onun atasının nömrəsi siyahıda yer alır.

Şəxsi həyatının alçaldıcı şəkildə ictimaiyyətə yayılmasını yaşayan Xədicə İsmayılova üçün hər belə bir hadisə rəqəmsal rabitə vasitələrinin "hökumət gözündən qorunması" nın nə qədər vacib olduğunu ona yenidən xatırladır: “Hər dəfə kimsə belə bir hücuma məruz qalanda bu haqda düşünürük. Hökuməti günahlandırmaqla yanaşı... bütün əlaqəmizi, ünsiyyəti gizli saxlamağı və bəlkə də xüsusi proqramlardan istifadə etmək haqqında düşünürük. Bu və ya digər vasitələri də bir-birimizə tövsiyə edirik ”.

“Dünən anladım ki, bu, qeyri-mümkündür. Özünüzü dəmir bir otağa qapadmayınca onların müdaxilə edə bilməyəcəyi bir şey yoxdur ”.